De MH17-strafzaak: Drie keer levenslang, één vrijspraak
Door: Ilse Broens
De wereld stond op 17 juli 2014 even stil. In één klap kwamen 298 personen om het leven. Hoe kon dit gebeuren? Inmiddels is dat duidelijk, namelijk door een Buk-raket die werd afgevuurd op het passagiersvliegtuig MH17 vanaf een akker in Oekraïne. In 2020 startte het strafrechtelijk proces tegen vier verdachten. Op 17 november 2022 heeft de rechter uitspraak gedaan.[1] In dit artikel neem ik jullie mee in de (uitgebreide) uitspraak van de rechter.[2]
Internationaal gewapend conflict en immuniteit
In 2014 was sprake van een conflict tussen Oekraïne en de separatistische groepering Donetsk People’s Republic (DPR). Ondanks het feit dat de DPR geen staat is, oordeelt de rechtbank dat sprake was van een internationaal gewapend conflict. Rusland had feitelijk de ‘overall control’ over de DPR, zodat de staat Rusland betrokken was in het conflict. Rusland heeft een coördinerende rol op zich genomen en instructies gegeven aan de DPR. Daarnaast heeft Rusland de DPR voorzien van financiering, belegering, militaire training en wapens.
Wat kan dit betekenen voor de verdachten? Militairen van krijgsmachten van een partij in een internationaal gewapend conflict kunnen zich onder omstandigheden beroepen op immuniteit (combattantenimmuniteit). De rechtbank oordeelt dat de leden van de DPR niet kunnen worden gezien als onderdeel van de Russische krijgsmacht, omdat Rusland en de verdachten de betrokkenheid van Rusland ontkennen. De verdachten kunnen hierdoor geen beroep doen op immuniteit en kunnen voor de (commune) strafrechtelijke feiten worden vervolgd.
Wat opmerkelijk is, is dat de rechtbank bij deze punten stilstaat. Op de tenlastelegging staan namelijk alleen commune delicten (doen verongelukken van een luchtvaartuig en moord/doodslag). Er hoeft alleen stil te worden gestaan bij de vraag of er sprake is van een internationaal gewapend conflict en van (combattanten)immuniteit als het gaat om oorlogsmisdrijven. Zou de rechtbank met deze overweging hinten naar de verantwoordelijkheid van Rusland voor wat er is gebeurd?
Overall fairness of the trial
De rechtbank staat vervolgens stil bij de vraag of de strafrechtelijke procedure als geheel eerlijk is geweest (artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens). De rechtbank heeft geconstateerd dat het Openbaar Ministerie (OM) in persconferenties stellig heeft benoemd wat er met vlucht MH17 zou zijn gebeurd en hierbij de persoonsgegevens van verdachten bekendgemaakt. Daarnaast heeft het OM de bewijsstukken online gepubliceerd, terwijl het dossier nog onder beoordeling lag van de rechtbank. Door deze twee gebreken wordt onder andere inbreuk gemaakt op de persoonlijke levenssfeer van verdachten en op de beginselen van een goede procesorde. Echter, de gebreken hebben de rechtbank niet beïnvloed en hebben geen beperking voor de verdediging opgeleverd in de mogelijkheden verweer te voeren. Er is geen sprake van een oneerlijke procedure en daarmee geen reden voor niet-ontvankelijkheid van het OM.
Bewijsmateriaal
De rechtbank acht wettig en overtuigend bewezen dat de MH17 is geraakt door een Buk-raket, afgevuurd vanaf een akker in Oekraïne. Dit blijkt onder andere uit foto’s en video’s van een Buk-TELAR [3], verklaringen van een beschermde getuige (M58), telefoongesprekken en zendmastgegevens. Alternatieve scenario’s worden door de bewijsmiddelen uitgesloten.
Rol verdachten
Twee verdachten, Dubinskiy en Kharchenko, zijn als medeplegers veroordeeld tot levenslang. Zij hebben nauw en bewust samengewerkt met elkaar en met de bemanning van de lanceerinstallatie, de Buk-TELAR. Dubinskiy heeft de komst van de Buk-TELAR geïnitieerd, georganiseerd en aangestuurd. Kharchenko heeft bij het transport de begeleiding daadwerkelijk verzorgd en daarna bewaakte hij de Buk-TELAR op de uiteindelijke afvuurplek.
Eén verdachte, Girkin, is als functioneel dader veroordeeld tot levenslang. De rechtbank acht niet bewezen dat Girkin afwist van de beschikbaarheid van de Buk-TELAR. Een eigen en actieve bijdrage daaraan kan niet worden vastgesteld. Hij kan daarom niet worden aangemerkt als medepleger. Echter, als minister van Defensie en opperbevelhebber van de DPR is er wel sprake van zeggenschap en aanvaarding (de vereisten voor functioneel daderschap). Girkin had als opperbevelhebber de mogelijkheid om te beslissen of de Buk-TELAR werd ingezet. Na het afvuren van de Buk-raket heeft Girkin zich actief beziggehouden met de afvoer van de Buk-TELAR en hierover de nodige bevelen gegeven. Daarnaast zijn eerder militaire middelen gebruikt waarmee diverse luchtvaartuigen zijn neergeschoten met doden als gevolg, waar Girkin nooit tegen is opgetreden. Onder andere deze punten zorgen ervoor dat de rechtbank stelt dat Girkin de inzet van de Buk-TELAR en het afvuren van de Buk-raket heeft aanvaard.
Eén verdachte, Pulatov, is vrijgesproken. Hij was gebiedscommandant en was op de hoogte gesteld van de komst van de Buk-TELAR. Hij heeft Kharchenko gezien tijdens het transport, maar is niet meegereisd. Pulatov heeft later nog met de bemanning van de Buk-TELAR proberen te bellen, maar er is geen contact tot stand gekomen. Zonder de totstandkoming van dit contact, is de uitvoering toch verdergegaan. Hieruit leidt de rechtbank af dat Pulatov geen actieve en cruciale bemoeienis heeft gehad. Daarnaast had Pulatov ook geen beschikkingsmacht over het transport of over de afvuring van de raket.
Opvallende punten
De rechtbank oordeelt dat het er alle schijn van heeft dat de raket opzettelijk is afgevuurd, maar dat er door de verdachten werd gedacht dat het ging om een militair vliegtuig. Deze vergissing doet volgens de rechtbank niet af aan het opzet en de voorbedachte raad. De rechtbank rekent hier dus een gevolg (298 overledenen) toe aan de verdachten, terwijl dat gevolg geen verband houdt met het oorspronkelijke plan, namelijk het neerhalen van een militair vliegtuig.
Daarnaast oordeelt de rechtbank dat Rusland de ‘overall control’ had over de DPR, maar dat de leden van de DPR niet vallen onder de krijgsmacht van Rusland. De betrokkenheid van Rusland wordt door het land zelf en door de verdachten ontkent, maar uit het dossier blijkt dat Girkin wel opdrachten kreeg uit Rusland. Kan hieruit niet worden opgemaakt dat de betrokkenheid er wel was? Is het niet de vraag of Rusland controle kon hebben? Zou dat ertoe kunnen leiden dat er toch sprake is van immuniteit?
Ondanks deze punten is er, naar mijn verbazing, geen hoger beroep ingesteld. Hiermee is het MH17-vonnis onherroepelijk geworden.
[1] Zie Rb. Den Haag 17 november 2022, ECLI:NL:RBDHA:2022:12216; Rb. Den Haag 17 november 2022, ECLI:NL:RBDHA:2022:12217; Rb. Den Haag 17 november 2022, ECLI:NL:RBDHA:2022:12218 en Rb. Den Haag 17 november 2022, ECLI:NL:RBDHA:2022:12219.
[2] ‘LIVE: Uitspraak MH17-proces’, NOS, youtube.com, 17 november 2022.
[3] Een Buk-TELAER is een lanceerinstallatie waarmee een Buk-raket wordt afgevuurd.
